ދިވެހިރާއްޖޭގެ އަތޮޅުތަކާއި ރަށްރަށް - 1

26-03-2021

ދިވެހިރާއްޖެ – އަތޮޅުތަކާއި ރަށްރަށް

 ހުސްނުއްސުއޫދު

ދިވެހި ރަސްކަން

އައްލާމާ އަހުމަދު ޝިހާބުއްދީން ލިޔުއްވާފައިވާ ގޮތުގައި ދިވެހިރާއްޖޭގައި ފުރަތަމަ ވަޒަންވެރިވީ 'ދީވީން' އެވެ. އެއީ އިންޑިއާގެ ކަލިބަންގާ އިން އައި ބައެކެވެ. އެ މީހުން ފުރަތަމަ ވަޒަންވެރިވީ ސުވަދުންމަތީ (ހުވަދޫ އަތޮޅު) ގައެވެ. އެއަށްފަހު ދީވީން ވަޒަންވެރިވި ކޮންމެ ރަށެއްގެ ނަމުގައި 'ދުވާ' މިނަން ބޭނުންކުރިއެވެ. ޝިހާބުއްދީން ވިދާޅުވެފައިވާ ގޮތުން އެބައި މީހުން ރާއްޖެ އައި ދުވަސްވަރެއް ނޭނެގެއެވެ. ނަމަވެސް، ޝިހާބުއްދީން ލިޔުއްވާފައިވާ ގޮތުން، އެއީ އިންޑިއާގެ ޝަހެންޝާހް އަސޯކާގެ ރަސްކަން ގާއިމުވުމުގެ ކުރިއެވެ.[1] އެބައި މީހުން އަޅުކަންކުރީ އިރާއި ހަނދާއި ތަރިތައް ފަދަ ތަކެއްޗަށެވެ. އެބައިމީހުންގެ މެދުގައި ރަސްކަލަކު ނެތެވެ. އެބައިމީހުންގެ ވެރިއަކީ ދީނީ އިމާމެކެވެ. އެބައިމީހުން އެ ދީނީ އިމާމަށް ކިޔަނީ ސަވާމިއާ (ސުވާމީ) އެވެ. ހަތަރުވަނަ ގަރުނުގައި އެމިއާނަސް މާސެލިނަސް (362 މ.) ލިޔެފައިވާ ގޮތުން ރޯމަން އެމްޕެރަރ ޖޫލިއަން ގެ ދަރުބާރަށް ދީވީންގެ ގައުމުން ހަދިޔާ ފޮނުވިއެވެ. މި ލިޔުމުން ޝިހާބުއްދީންގެ ލިޔުއްވުމަށް ބާރުލިބެއެވެ. ޝިހާބުއްދީން ލިޔުއްވާފައިވާ ގޮތުން އެ ފަހުން އާރިޔާއިންގެ ބަޔަކާއި އިންޑިއާގެ 'މަހަރާސްތު' އިން އައި ރެދިންގެ ބަޔަކާއި ކުނިބީންގެ ބަޔަކު ރާއްޖޭގައި ވަޒަންވެރިވިއެވެ. މި ބައިމީހުންނާއެކު ހިންދޫ ދީން ރާއްޖެއައެވެ.

އައްލާމާ އަޙްމަދު ޝިހާބުއްދީން ވިދާޅުވާ ގޮތުން ހުވަދު އަތޮޅުގައި ދީވީން ވަޒަންވެރިވުމަށްފަހު ޒަމާންގަނޑެއް ފާއިތުވުމަށްފަހު ސަރަންދީބުން އައި ބަޔަކު ހުވަދު އަތޮޅުގައި ވަޒަންވެރިވިއެވެ. ބެލެވޭ ގޮތުގައި، އެއް ރަސްކަމެއްގެ ދަށުގައި، ދިވެހިރާއްޖޭގެ ހުރިހާ އަތޮޅުތަކާއި ރަށްތައް ހިމެނޭގޮތަށް، ރާއްޖޭގައި ވެރިކަމެއް ފުރަތަމަ ގާއިމު ކުރީ ސަރަންދީބުން އައި މި މީހުންނެވެ. އަހުމަދު ޝިހާބުއްދީން ވިދާޅުވާ ގޮތުން ސަރަންދީބުން އައި ދަރިކޮޅުމީހުން އުފެއްދި ރަސްކަމަށް ކިޔަނީ 'ދީވާ މާރި' އެވެ. އޭނާ ލިޔުއްވާގޮތުން ފުރަތަމަ ރަސްކަލަކީ ސަރަންދީބުން ރާއްޖެއައި މީހުންގެ ތެރޭގައި ހިމެނޭ، ސޫރުދަސަރުނަ އާދީއްތަ މަހާރަދުންނެވެ. އެއީ އިންޑިއާގެ ކަލިންގާ ގެ ރަސްކަލެއްކަމުގައިވާ ބްރަހަމާދީއްތަގެ ދަރިކަލުންނެވެ. އޭނާ އުފެއްދެވި ރަސްދަރިކޮޅަކީ 'އާދީއްތަ' (އިރު) ދަރިކޮޅެވެ.

އައްލާމާ އަޙްމަދު ޝިހާބުއްދީން ވިދާޅުވާގޮތުން 'އާދީއްތަ' ދަރިކޮޅުގެ ރަސްކަން އުފެދުނު ފަހުން، ދެކުނު އިންޑިއާގެ އެކި ސަރަހައްދުތަކުން އައި މީސްމީހުން ރާއްޖޭގެ އުތުރުގެ އަތޮޅުތަކުގައި ވަޒަންވެރިވިއެވެ. ދިވެހިރާއްޖޭގެ އެންމެ ފުރަތަމަ ރަސްރަސްކަލުން ނިސްބަތްވެފައިވަނީ އާދީއްތަ ދަރިކޮޅަށް ކަމުގައިވީނަމަވެސް، އަހުމަދު ޝިހާބުއްދީން ވިދާޅުވާގޮތުން އާދިއްތަ ދަރިކޮޅުގެ އެންމެ ފަހުން ހުންނެވި ރާނީ، އިންޑިއާގެ ކަލިންގާ އިން ރާއްޖެއައި ސޯމަ ވަންސަ (ހަނދު ވަންހަ ނުވަތަ ހޯމަ ވަންހަ) ދަރިކޮޅުގެ ރަސް ދަރިކަލަކާ ކާވެނި ކުރެއްވުމުން ސޯމަ ވަންސަ ރަސްދަރިކޮޅު އުފެދުނެވެ. އެއަށްފަހު ރާއްޖޭގައި ވެރިކަން ކުރަމުން އައީ ސޯމަ ވަންސަ އަށް ނިސްބަތްވާ ރަސްރަސްކަލުންނެވެ. 

މީލާދީން ތިންވަނަ ގަރުނުގައި އިންޑިއާގެ ޝެހެންޝާހް އަސޯކާ، ދެކުނު އޭޝިއާގައި ބުދުދީން ފެތުރުމަށް ގަދައަޅައި މަސައްކަތްކުރިއެވެ. އެމަސައްކަތް ކުރުމަށް ދެކުނު އޭޝިއާގެ އެކި ތަންތަނަށް އެ ރަސްގެފާނު މަންދޫބުން ފޮނުވިއެވެ. އައްލާމާ އަހުމަދު ޝިހާބުއްދީން ލިޔުއްވާފައިވާގޮތުން ދިވެހިރާއްޖެއަށް ބުދުދީން އައީ އެ ދުވަސްވަރުގަ އެވެ. އޭނާ ވިދާޅުވާގޮތުން ބުދުދީން ދިވެހިރާއްޖެއަށް ތައާރަފުވީ އިންޑިއާގެ 'ބައިރަތު' ކިޔާ ސަރަހައްދަކުން ދިވެހިރާއްޖެ އަށް އައި ބައެއްގެ ފުށުންނެވެ. އަދި އޭނާ ލިޔުއްވާ ގޮތުން އެ ދުވަސްވަރު ދިވެހިރާއްޖެ އަށް ކިޔަނީ 'ދީވާ މަހަލް' އެވެ. ރާއްޖޭގެ ނަން ދީވާ މަހަލް އަށް ބަދަލުވީ މާލެއަށް ރާއްޖޭގެ ރަސްކަން ބަދަލުވުމުން ކަމަށް ގަބޫލުކުރެވެއެވެ.

މީލާދީން 10 ވަނަ ގަރުނުގައި، އިންޑިއާގެ ދެކުނުގައި ޗޯލާ އެމްޕަޔަރ ވަރަށް ބާރުގަދަވެގެންދިޔައެވެ. އެއެމްޕަޔަރގެ ބާރުގެ ނުފޫޒު ރާއްޖެއަށްވެސް ފޯރިއެވެ. މީލާދީގޮތުން 11 ވަނަ ގަރުނުގައި، ރާއްޖޭގައި 'ސޯމަ ވަންސަ' ރަސްދަރިކޮޅުގެ ރަސްކަން ހިނގަމުން ދަނިކޮށް، ރާއްޖޭގެ އުތުރުގެ ދެއަތޮޅެއް ޗޯލާ ރަސްކަމުގެ ދަށަށް ދިޔައެވެ. ބުނެވޭ ގޮތުގައި ސޯމަވަންސް ދަރިކޮޅުގެ ރަދުން ކަމުގައިވާ މަހާބަރަނަ އާދީއްތަ (1121 –1142 ) ރަސްކަމަށް އިސްވީ ރާއްޖޭގެ އުތުރުގެ ދެއަތޮޅު ހިފައިގެން ތިބި އިންޑިއާ މީހުން ބަލިކުރުމަށްފަހުގައެވެ. މަހާބަރަނަ އާދީއްތަ ރަދުންނަށްފަހު ދިވެހިރާއްޖޭގެ ތަހުތަށް އިސްވީ އޭނާގެ އެއްބަފާ ކޮއްކޮގެ ދަރިކަލެއް ކަމުގައިވާ ސްރީ ސަންދަނޭކަ އާދީއްތަ (ބަވަނާދީއްތަ) މަހާރަދުންނެވެ. އިސްލާމްވުމަށްފަހު ދަރުމަވަންތަ ރަދުންނެވެ.[2] އަހުމަދު ޝިހާބުއްދީން ވިދާޅުވާގޮތުން، ދެކުނު އިންޑިއާގެ ދަރިކޮޅުތަކުގެ މީހުން ރާއްޖޭގެ އުތުރު އަތޮޅުތަކުގައި ވަޒަންވެރިވި ރަށްރަށުން 'ވަރަމް' މި ގޮތަށް ކިޔާފައިވެއެވެ. ނޮޅިވަރަމް، ކުރުހިންނަވަރަމް، ގިރާވަރަމް ފަދަ ރަށްރަށް މީގެ ތެރޭގައި ހިމެނެއެވެ. މިހާރު މިރަށްރަށަށް ކިޔަނީ ނޮޅިވަރަމް، ހިންނަވަރު، އަދި ގިރާވަރު އެވެ. ގަބޫލުކުރެވޭ ގޮތުގައި، ޒަމާންތަކެއް ފާއިތުވެގެން ދިއުމުގައި މި ނަންތައް މިގޮތަށް ބަދަލުވެފައިވަނީއެވެ.

ރާއްޖޭގެ އަތޮޅުތައް

އަޙްމަދު ޝިހާބުއްދީން ވިދާޅުވާގޮތުން، އެންމެ އިހު ޒަމާނުގައި ރާއްޖޭގައި އޮތީ 14 އަތޮޅެވެ. (ރާއްޖޭގައި ރަސްކަމެއް އުފެދުނުއިރު)

1.  މަލިކަތޮޅު

2.  ތިލަދުންމަތި

3.  މިލަދުންމަޑުވަ

4.  މާޅޮސްމަޑުވަ

5.  ފާޑު ބޫރު (ފާޑު ޕޫރު)

6.  މަހަލް އަތޮޅު

7.  އަރިއަދެ އަތޮޅު

8.  ފެލިދެ އަތޮޅު

9.  މުލަކަތޮޅު

10.  ނިލަންދެ އަތޮޅު

11.  ކޮޅުމަޑުވަ

12.  އިސައްދުއްމަތި (ކުރިން ކިޔަނީ އިސްދުވައްމަތި)

13.  ސުވަދުންމަތި

14.  އައްޑޫ ފުވައްމުލަކަތޮޅު

އަހްމަދު ޝިހާބުއްދީން ވިދާޅުވާގޮތުން އިންޑިއާގެ ރަސްކަލެއް ކަމުގައިވާ ރާޖަ ޑާޑާ (ރާޖަރާޖާ) ރާއްޖޭގެ އުތުރުގެ ދެ އަތޮޅެއް ހިފިއެވެ. އެ ދެ އަތޮޅަކީ މަލިކަތޮޅާއި ތިލަދުންމައްޗެވެ. ގަބޫލުކުރެވޭގޮތުގައި އެކަން ހިނގާފައި ވަނީ ސޯމަ ދަރިކޮޅުގެ ރަސްކަމުގެ ފުރަތަމަކޮޅުގައެވެ. ލަފާކުރެވޭގޮތުން އެއީ 11 ވަނަ ގަރުނުގެ ތެރޭގައެވެ. އަހްމަދު ޝިހާބުއްދީންގެ މި ވާހަކަފުޅަށް ބާރު ލިބެނީ ޗޯލާ ޝަހެންޝާހް ރާޖަރާޖާ (985 – 1014 މ.) ގެ ތާރީޚުގައި ލަކްޝަދީބާއި މަހަލްދީބު ޖަޒީރާތަކުގެ ބާރު އަތުލިކަމަށް ބަޔާންކޮށްފައިވާތީވެއެވެ (ރަގުޕަތީ، 1994: 3). އަހްމަދު ޝިހާބުއްދީން ވިދާޅުވެފައިވާ ގޮތުގައި ސޯމަވަންސް ދަރިކޮޅުގެ ރަދުން ކަމުގައިވާ މަހާބަރަނަ އާދީއްތަ (1121 –1142 ) ރަސްކަމަށް އިސްވެ ވަޑައިގަތީ ރާއްޖޭގެ އުތުރުގެ ދެއަތޮޅު ހިފައިގެން ތިބި އިންޑިއާ މީހުން ބަލިކުރުމަށްފަހުގައެވެ. މި ކާމިޔާބަށްފަހު އެ ރަދުންގެ ލަގަބަކީ " 14 އަތޮޅާއި 2000 ރަށުގެ ވެރިޔާ" އެވެ. އެ ރަދުންގެ ރަސްކަމުގެ ސަރަހައްދަކީ މަލިކަތޮޅުން ފެށިގެން މަލިކައްޑޫ އާ ހަމައަށެވެ. (ޝިހާބުއްދީން: 1650 – 1687). މަހާބަރަނަ އާދީއްތަ ރަދުންނަށްފަހު ދިވެހިރާއްޖޭގެ ތަހުތަށް އިސްވީ އޭނާގެ އެއްބަފާ ކޮއްކޮގެ ދަރިކަލެއް ކަމުގައިވާ ސްރީ ސަންދަނޭކަ އާދީއްތަ (ބަވަނާދީއްތަ) މަހާރަދުންނެވެ. އިސްލާމްވުމަށްފަހު ދަރުމަވަންތަ ރަދުންނެވެ.[3]

އިހުޒަމާނުގައި ރާއްޖޭގެ ތާރީޚު ލިޔެފައިވާ ލޮއި ފޮތިތަކުގެ ތެރެއިން އެންމެ ދުވަސްވީ ލޮއި ފޮތިތަކަށް ކިޔަނީ 'މާޕަނަންސަ' އެވެ. ޝިހާބުއްދީން ވިދާޅުވެފައިވާ ގޮތުން، ސޯމަވަންސް ދަރިކޮޅުގެ ރަދުން ކަމުގައިވާ މަހާބަރަނަ އާދީއްތަ (1121 -–1142AI) ރަދުންގެ ދެބެއިންގެ ދެދަރި އަމީރާއެއް ކަމުގައިވާ އަމީރާ ކަމަންހާރު، އައްޑު އަތޮޅު މީދޫއަށް އަރުވާލެވުނެވެ. މި ބުނެވުނު މާޕަނަންސަ ލޮއި ފޮތިތައް އެކަމަނާ އެ ރަށަށް ގެންދެވީއެވެ. މި ލޮއިފޮތިތަކުގައި އާދީއްތަ ދަރިކޮޅާއި ހޯމަ ދަރިކޮޅުގެ ތާރީޚު ލިޔެވިފައިވެއެވެ. މީލާދީ ގޮތުން 14 ވަނަ ގަރުނުގައި އައްޑު އަތޮޅު މީދޫ އިލްމުވެރިއެއް ކަމުގައިވާ، އަލް މުހައްދިސް ހަސަން ވިދާޅުވެފައިވަނީ އެ މަނިކުފާނު އެ ހުރިހާ ލޮއިފޮތިތައް ވިދާޅުވިކަމަށެވެ. އަދި އެމަނިކުފާނު ވިދާޅުވެފައިވަނީ އެ ލޮއިފޮތިތައް ވިދާޅުވުމަށްފަހު އެ ލޮއިފޮތިތައް ބިމުގައި ވަޅުލެއްވީ ކަމަށެވެ (ޝިހާބުއްދީން: 1650 – 1687). އެހެންކަމުން އެ ލޮއި ފޮތިތައް މީދޫގެ ކޮންމެވެސް ތަނެއްގައި މިހާރުވެސް ވަޅުލެވިފައި ހުންނާނެއެވެ.

ބަހާއި ލިޔެކިޔުން

ދިވެހި ބަހަކީ ސަންސްކްރިތު ބަހަށް މޫލައިގެން އުފެދިފައިވާ އިންޑޯ-ޔޫރަޕިއަން އަސްލަށް ނިސްބަތްވާ ބަހެކެވެ.[4] ދިވެހި ބަހާ އެންމެ ތިމާގެ ބަހަކީ ސިންގަޅަ ބަހެވެ. ބަހުގެ އިލްމުވެރިން ބުނާގޮތުގައި ދިވެހި ބަހާއި ސިންގަޅަ ބަސް އުފަންވެފައިވަނީ އެއް ބަހެއްގެ އަސްލުންނެވެ. ދިވެހި ބަސް ވަކި ބަހެއްގެ ގޮތުގައި އުފެދިގެން އައީ އީސާގެފާނު އުފަންވުމުގެ 100 އަހަރުކުރިއާއި އީސާގެފާނު އުފަންވުމުގެ 100 އަހަރުފަހާ ދެމެދުގައެވެ. (ކެއިން 2000: 274).

    ޑި ސިލްވާ ބުނާގޮތުން ދިވެހ ބަހުގައި މީލާދީން 10 ވަނަ ގަރުނުގެ ކުރީގެ އިންޑިކް ސިފަތައް އެބަހުއްޓެވެ. (ޑި ސިލްވާ 1970: 151)  އަދި ދިވެހި ބަހުގައި ޑްރެވިޑިއަން ނުފޫޒު ވަރުގަދަ ކަމަށްވެސް އޭނާ ބުނެއެވެ. އޭނާ ބުނާގޮތުން ރާއްޖޭގެ ގިނަ ރަށްރަށުގެ ނަމުގެ އަސްލަކީ ޑްރެވިޑިއަން އަސްލުން އައިސްފައިވާ ނަންނަމެވެ. އަދި ދަތުރުފަތުރު ކުރުމާއި މަސްވެރިކަމުގައި ބޭނުންކުރާ ބަހުރުވައިގައި ވެސް ޑްރެވިޑިއަން ނުފޫޒު އެކުލެވިގެންވެއެވެ.

ލިޔެކިޔުމަށްޓަކައި، ރާއްޖޭގައި އެންމެ ކުރިން ބޭނުންކުރި އަކުރެއް ކަމަށް ކުރިން ބެލެވިފައި އޮތީ އެވޭލާ އަކުރެވެ. ނަމަވެސް އެއަށްވުރެ ކުރިން ބޭނުންކުރިކަމަށް ބެލެވޭ އަކުރުތަކަކުން ހިރިގަލުގައި ލިޔެފައިވާ ލިޔުމެއް ނ. ލަންދޫގައި ހުރި، އިހުޒަމާނުގެ ފައްޅިއެއްގެ ވިރާނާއަކުން ފެނިފައިވެއެވެ. މި އަކުރުތައް ވައްތަރުވަނީ ދެކުނު އިންޑިއާގެ ބައެއް ހިސާބުތަކުގައި މީލާދީން 6 ވަނަ ގަރުނާއި 8 ވަނަ ގަރުނާ ދެމެދު ބޭނުންކުރި އަކުރުތަކާއެވެ.[5]

އެވޭލާ އަކުރުން ލިޔެފައިވާ ފުރަތަމަ ލިޔުންތައް ފެނިފައިވަނީ ވަޖްރަޔަނަ ބުދިޒަމްގެ ފައްޅީގެ ހިފައިގެންގުޅޭ ތަކެތިންނެވެ. އެއީ މީލާދީން 9 ވަނަ ގަރުނާއި 10 ވަނަ ގަރުނާ ދެމެދުގެ ދުވަސްވަރުގެ ތަކެތި ކަމަށް ބެލެވެއެވެ. މީލާދީން 12 ވަނަ ގަރުނާއި 13 ވަނަ ގަރުނުގެ ލޯމާފާނުގެ ފޮތިތަކުގައިވާ ލިޔުންތައް ލިޔެފައިވަނީ ވެސް އެވޭލާ އަކުރުންނެވެ (ރަގުޕަތީ 1994: 4). ފަހުން އެވޭލާ އަކުރު ތަރައްގީ ވެގެންދިޔައީ ދިވެހި (ދިވެސް) އަކުރަށެވެ. ދިވެހި އަކުރުން ލިޔެވިފައިވަނިކޮށް އެންމެ ފުރަތަމައަށް ފެނިފައިވަނީ މީލާދީން 1356 ގައި ލިޔެފައިވާ ލޮއި ފޮތިތަކުގައެވެ. މީލާދީން 18 ވަނަ ގަރުނުގެ ފަހުކޮޅާ ހަމައަށް ދިވެހި އަކުރުން ލިޔެފައިވާކަން އެނގެއެވެ. ދިވެހި ބަހުން ލިޔުމަށް ތާނަ އަކުރު އުފެދުނީ މީލާދީން 16 ވަނަ ގަރުނުގެ ކޮންމެވެސް ހިސާބެއްގައި ކަމަށް ގަބޫލުކުރެވެއެވެ. 

މީލާދީން ނުވަ ވަނަ ގަރުނުގައި ސަންސްކްރިތު ބަހުން ލިޔެފައިވާ ލިޔުމެއް އަރިއަތޮޅުން ފެނުނު ބުދު ދީނުގެ ވަޖްރަޔަނަ މަޒުހަބުގެ ފައްޅިއެއްގެ ވީރާނާއަކުން ފެނުނެވެ. އެ ލިޔުން ލިޔެފައިހުރީ ސަންސްކްރިތު ބަސް ލިޔެ އުޅުނު ނަގަރި އަކުރުންނެވެ (ރަގުޕަތީ 1994: 4).  މި އަކުރުން ލޯމާފާނުގެ ބައެއް ފޮތިތަކުގައި ލިޔެފައިވާތީ ފެނުނެވެ (ރަގުޕަތީ 1994: 4).

ދީން

އައްލާމާ އަޙްމަދު ޝިހާބުއްދީން ލިޔުއްވާފައިވާ ގޮތުގައި ދިވެހިރާއްޖޭގައި ފުރަތަމަ ވަޒަންވެރިވި 'ދީވީން' އަޅުކަންކުރީ އިރާއި ހަނދާއި ތަރިތައް ފަދަ ތަކެއްޗަށެވެ. އެބައިމީހުންގެ މެދުގައި ރަސްކަލަކުނެތެވެ. އެބައިމީހުންގެ ވެރިއަކީ ދީނީ އިމާމެކެވެ. އެބައިމީހުން އެ ދީނީ އިމާމަށް ކިޔަނީ ސަވާމިއާ (ސުވާމީ) އެވެ. އައްލާމާ އަޙްމަދު ޝިހާބުއްދީން ލިޔުއްވާފައިވާ ގޮތުގައި ބުދުދީން ދިވެހިރާއްޖެއަށް އައީ މީލާދީން ތިންވަނަ ގަރުނުގައެވެ. އޭނާ ވިދާޅުވާގޮތުން ބުދުދީން ދިވެހިރާއްޖެއަށް ތައާރަފުވީ އިންޑިއާގެ 'ބައިރަތު' ކިޔާ ސަރަހައްދަކުން ދިވެހިރާއްޖެއަށް އައި ބައެއްގެ ފުށުންނެވެ.

[1] އިންޑިއާގެ ޝަހެންޝާހު އަސޯކާގެ ރަސްކަން އޮތީ މީލާދީ ސަނަތުން 232 ން 269 އަށެވެ.

[2] ނަސީމާ މުހަންމަދު، ނޯޓް އޮން ދަ އަރލީ ހިސްޓްރީ އޮފް މޯލްޑިވްސް، އާޗިޕެލް، ވޮލިއުމް 70، 2005، ސ. 14-7 

[3] ނަސީމާ މުހަންމަދު، ނޯޓް އޮން ދަ އަރލީ ހިސްޓްރީ އޮފް މޯލްޑިވްސް، އާޗިޕެލް، ވޮލިއުމް 70، 2005، ސ. 14-7 

[4] ނަސީމާ މުހަންމަދު، ނޯޓް އޮން ދަ އަރލީ ހިސްޓްރީ އޮފް މޯލްޑިވްސް، އާޗިޕެލް، ވޮލިއުމް 70، 2005، ސ. 14-7  

[5] ނަސީމާ މުހަންމަދު، ނޯޓް އޮން ދަ އަރލީ ހިސްޓްރީ އޮފް މޯލްޑިވްސް، އާޗިޕެލް، ވޮލިއުމް 70، 2005، ސ. 14-7